HẢI PHÒNG CÓ TỪ NĂM NÀO?

HẢI PHÒNG CÓ TỪ NĂM NÀO?

2-

(Tiếp theo)

       Từ năm Tự Đức thứ 23 (1870) đến năm Thành Thái thứ 10 (1898), triều đình nhà Nguyễn và chính quyền bảo hộ Pháp đã điều chỉnh địa giới hành chính. Vào năm 1874, chuyển cho cảng Ninh Hải (Hải Phòng) 4 xã (làng) bên tả ngạn sông Cấm thuộc huyện Thủy Đường (sau là Thủy Nguyên) gồm Tả Quan, Lỗi Dương, Bính Động và Lâm Động. Và chuyển làng chài bên hữu ngạn sông Cấm, mang tên Da Viên (椰園) của huyện An Dương cho cảng Ninh Hải để xây dựng cảng Hải Phòng và cảng này được người Pháp chính thức khởi công xây dựng từ năm 1876. Theo Hiệp ước năm 1874, người Pháp và các quốc gia phương Tây được phép ra vào cảng Ninh Hải. Ngay sau đó, người Pháp được triều đình nhà Nguyễn nhượng cho khu đất rộng chừng 13 héc-ta làm khu nhượng địa dọc theo hữu ngạn sông Cấm thuộc làng chài Da Viên (tổng Da Viên) cũng như một phần diện tích phía hữu ngạn sông Tam Bạc của làng An Biên (tổng Đông Khê) và khoảng 5 héc-ta phần lớn của 2 làng trên để xây dựng sở thuế, đồn binh, pháo đài, bệnh viện…

          Vào những năm cuối của thập niên 80 thế kỷ XIX, thì chính quyền Pháp đã chia tỉnh Hải Dương thành 3 đơn vị hành chính cấp tỉnh là tỉnh Hải Dương, tỉnh Hải Phòng và đạo Đông Triều. Vào ngày 11 tháng 09 năm 1887, Thống sứ Bắc Kỳ ra Nghị định thành lập trên cơ sở một phần đất của tỉnh Hải Dương gồm các huyện An Dương, An Lão, Nghi Dương (sau 1945 là huyện Kiến Thụy) và 2 tổng huyện Kim Thành (Đâu Kiên và Du Viên) cùng cảng Hải Phòng (bao gồm cả 4 xã dọc bên tả ngạn sông Cấm). Và vào ngày 10 tháng 11 năm 1890, thì đạo Đông Triều được thành lập gồm 3 huyện là Thủy Nguyên, Đông Triều và Chí Linh. Rồi ngày 24 tháng 08 năm 1891 thì đạo Đông Triều thành Khu Quân sự Phả Lại và ngày 10 tháng 10 năm 1895 lại đưa đạo này sát nhập vào tỉnh Hải Dương. Như vậy tới ngày 11 tháng 10 năm 1895, thì huyện Thủy Nguyên vẫn thuộc tỉnh Hải Dương.

       Còn theo bản đồ hành chính tỉnh Hải Phòng (Carte Administrative de la province Haï Phong) do người Pháp in vào năm 1891, thì tỉnh Hải Phòng gồm có huyện An Dương, huyện An Lão, huyện Nghi Dương (từ sau 1945 là huyện Kiến Thụy) và cảng Hải Phòng (gồm cả 4 xã dọc bên tả ngạn sông Cấm). Trong đó, bản đồ trên internet của tỉnh Hải Phòng in vào năm 1891, mà độc giả nhìn thấy là một phần của bản đồ gốc thôi. Phía trên góc trái tấm bản đồ ghi “Haï Phong en 1874” là chú thích của bản đồ phụ góc trái phía trên, hay ở bên góc phải phía dưới của tấm bản đồ gốc ghi “Haï Phong en 1884” là chú thích của bản đồ phụ góc phải phía dưới, hay bên góc phải phía trên của tấm bản đồ gốc ghi “Haï Phong en 1890” là bản đồ phụ góc phải phía trên, chứ hoàn toàn không phải bản đồ hành chính tỉnh Hải Phòng được làm vào năm 1874, hay năm 1884… vì tỉnh Hải Phòng được thành lập vào ngày 11 tháng 9 năm 1887.

       Trong đó, trang 20 sách“Địa chí Thủy Nguyên”, Nhà xuất bản Hải Phòng năm 2015 ghi: “Ngày 19 tháng 07 năm 1887 huyện Thủy Nguyên cắt từ tỉnh Hải Dương về tỉnh Hải Phòng...?”. Hay cùng ở cuốn sách này, tác giả này, trang 936 lại ghi: “Ngày 11 tháng 9 năm 1887, thực dân Pháp cắt phần đất các huyện Thủy Nguyên, An Lão, An Dương, Kiến Thụy để thành lập tỉnh Hải Phòng”. Hay trang 15 sách “Lịch sử Hải Phòng” Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật năm 2021 ghi: “Ngày 11 tháng 09 năm 1887, Thống sứ Bắc Kỳ ra Nghị định thành lập tỉnh Hải Phòng trên cơ sở một phần đất của tỉnh Hải Dương, gồm các huyện An Dương, An Lão, Kiến Thụy, Thủy Nguyên, Tiên Lãng”. Không biết tác giả 2 tập sách trên lấy từ nguồn nào. Hay vào năm Đồng Khánh thứ 2 (1887) đã có tên huyện Kiến Thụy?

       Còn trang 402 “Từ điển Bách khoa Địa danh Hải Phòng” Nhà xuất bản Hải Phòng năm 1998 ghi: “Ngày 31 tháng 01 năm 1898, h. Thủy Nguyên được cắt từ tỉnh Hải Dương chuyển về tỉnh Phù Liễn thành lập cùng ngày”.  Như vậy các tư liệu được đưa ra ở 3 tập sách trên đều chưa thống nhất và qua một số tài liệu cổ đang có trong tay, có thể khẳng định chắc chắn các tư liệu ở sách “Địa chí Thủy Nguyên” Nhà xuất bản Hải Phòng năm 2015 và sách “Lịch sử Hải Phòng” Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật năm 2021 chưa có sức thuyết phục?

Thủy Nguyên gia nhập tỉnh Phù⁽¹⁾

Vào năm Mậu Tuất⁽²⁾ thẫn thờ nhớ thương

Sách ghi Đinh Hợi⁽³⁾ lạ thường

Nỗi đau nhoi nhói còn vương tới giờ?

__________

(1): Tỉnh Phù Liễn

(2): 31/01/1898, tức mùng 10 tháng giêng năm Mậu Tuất

(3): 19/07/1887 và 11/09/1887 

         Hơn 10 tháng sau kể từ ngày thành lập tỉnh Hải Phòng (11/09/1887), thì vào ngày 19 tháng 07 năm 1888, Toàn quyền Đông Dương⁽¹⁾ Richaud ký Nghị định thành lập các Ủy ban thành phố Hà Nội và Hải Phòng gồm 3 phần chính là:

- Thành lập cơ quan thành phố và phương thức bổ nhiệm các thành viên của cơ quan này (gồm 8 điều).

- Chính quyền thành phố (gồm 6 điều)

- Quyền hạn của Hội đồng thành phố (gồm 6 điều).

       Sau khi được thành lập, Hải Phòng là thành phố cấp Một thuộc tỉnh Hải Phòng, ngang với Hà Nội và Sài Gòn (nay là Hồ Chí Minh). Còn thành phố Hà Nội cũng nằm trong tỉnh Hà Nội, mà tỉnh này đã được triều đình nhà Nguyễn thành lập trước đó 57 năm (1831). Thời gian đầu Bố chính Hà Nội là quan đại thần Cao Xuân Dục (1842 – 1923) làm Chánh sứ trông coi cả hai thành phố Hà – Hải và Bang tá Sơn Tây Nguyễn Văn Tán làm Phó sứ, lãnh binh gia hàm Đề đốc Nguyễn Viết Vinh làm lãnh Đề đốc. Cùng vào thời gian này thì Tuần phủ của tỉnh Hải Dương là Hoàng Cao Khải (1850 – 1933), ông nội của Hoàng Gia Mô, cố Tri phủ Vĩnh Bảo những năm 20 của thế kỷ XX.

        Hơn 3 năm sau, vào ngày 21 tháng 12 năm 1891 thì Toàn quyền Đông Dương Lanessan (Thống sứ lúc đó là Chavassieux) đã ký Nghị định thành lập các Hội đồng thành phố tại các thành phố Hà Nội và Hải Phòng gồm 35 điều.

__________

(1): Các tài liệu sử cũ ghi là Tổng thống Pháp Sadi Carnot ký sắc lệnh thành lập thành phố Hải Phòng và Hà Nội, nhưng thời gian gần đây nhờ Trung tâm Lưu trữ  hải ngoại Pháp (CAOM nay là ANOM), GGI (phủ Toàn quyền Đông Dương) ghi trong hồ sơ số 6.418 mới có tư liệu chính xác.

       Lúc mới thành lập, thành phố Hải Phòng và tỉnh Hải Phòng cùng chung một lỵ sở ở thực địa khu vực trung tâm làng chài Da Viên, mà đa cổ thụ là một minh chứng sống vẫn trường tồn với thời gian, nay là thực địa khuôn viên Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng, số 18 phố Hoàng Diệu, phường Minh Khai, quận Hồng Bàng... Từ lúc các văn bản và bản đồ thành phố Hải Phòng dùng chữ La-tinh (cuối thế kỷ XIX), thì cái tên Da Viên được đổi thành Gia Viên và làng Gia Viên đã di dời theo hướng Đông  - Nam tới cuối cánh đồng của làng mình, nay là khu vực phường Lương Khánh Thiện, phường Lê Lợi và phường Gia Viên, quận Ngô Quyền, thành phố Hải Phòng.

        Không biết vì lý do gì, những nhà viết sử ngày nay lấy ngày ra Nghị định thành lập các Ủy ban thành phố Hà Nội và Hải Phòng do Toàn quyền Đông Dương Richaud ký ngày 19 tháng 7 năm 1888 làm “cột mốc thời gian” cho một giai đoạn lịch sử, tức họ coi ngày này là ngày thành lập “15 quận huyện của Hải Phòng”. Thực tế thành phố Hải Phòng thuộc tỉnh Hải Phòng lúc đầu chỉ bao gồm thực địa làng chài Da Viên (tổng Da Viên) và một phần làng An Biên (tổng Đông Khê), nay là 7 phường trung tâm thuộc quận Hồng Bàng và một phần phường An Biên, quận Lê Chân mà thôi. Hay ở sách “Lịch sử Hải Phòng” Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật năm 2021, các nhà làm sử cũng lấy ngày ra Nghị định thành lập các Ủy ban thành phố Hà Nội và Hải Phòng của Toàn quyền Đông Dương làm “cột mốc thời gian” là chưa có sức thuyết phục. Vì thế, phải lấy ngày thành lập tỉnh Hải Phòng (11/09/1887) làm cột mốc mới có căn cứ.

.

.

Toàn cảnh trung tâm tỉnh Kiến An thời Pháp thuộc nhìn từ núi Mã Yên sang núi Thiên Văn

.

       Hay rất nhiều sách báo đã xuất bản tại Việt Nam, cũng như  các đài báo đều cho rằng thành phố Hải Phòng xuất phát từ làng Vẻn do Nữ Thánh Chân về khai hoang lập ấp, đặt nền móng cho thành phố Hải Phòng ngày nay là chưa có sức thuyết phục. Vì từ khi thành lập tỉnh Hải Phòng (1887) và thành phố Hải Phòng (1888), thì tỉnh lỵ và lỵ sở thành phố Hải Phòng đều được đặt ở trung tâm làng chài Da Viên, nay thuộc khu vực Ủy ban Nhân dân thành phố Hải Phòng. Do vậy thành phố Hải Phòng xuất phát từ làng chài Da Viên (hay giáp chài Cấm) mới có cơ sở.

       Trong đó, các sử gia thời hiện tại đều công nhận thành phố (nội đô) Hải Phòng được hình thành từ làng chài Da Viên ven sông. Trang 34 sách “Lịch sử Hải Phòng” tập III, xuất bản năm 2021 ghi: “…Hải phòng đã có những biến đổi bước đầu trên các lĩnh vực đô thị, kinh tế - xã hội. Từ làng chài nhỏ ven sông đã hình thành một thành phố, đô thị - cảng biển, cửa khẩu giao thương quốc tế, trung tâm thương mại dịch vụ, kỹ nghệ lớn nhất Bắc Kỳ”.

       Đứng trước mảnh đất thiêng liêng của nội đô Hải Phòng, bao cảm xúc trong tôi thăng hoa và mấy vần lục bát được ra đời:

Thân thương hai tiếng Hải Phòng

Chợt nghe đã thấy phập phồng trong mơ

Danh kia năm đợi tháng chờ

Cấm Giang thao thức đôi bờ gọi xanh

Biển thương con sóng dập dềnh

Vỗ vào cõi nhớ tròng trành ngày đêm

Từ nay thành phố có tên

Hồn người hồn đất giữa miền núi sông...?

        Tiếp theo, vào ngày 20 tháng 4 năm 1893, thì huyện Tiên Lãng được cắt từ tỉnh Hải Dương về tỉnh Hải Phòng và tới ngày 31 tháng 01 năm 1898, thì huyện Thủy Nguyên được cắt từ tỉnh Hải Dương về tỉnh Phù Liễn. Cùng vào ngày này, thì thành phố (nội đô) Hải Phòng tách khỏi tỉnh Hải Phòng và tỉnh lỵ chuyển về xã Phù Liễn, tổng Phù Lưu, huyện An Lão (nay là phường Trần Thành Ngọ, quận Kiến An). Theo cách đặt tên truyền thống, thì tỉnh lỵ lúc đầu được đặt ở xã Phù Liễn, nên tỉnh này được mang tên Phù Liễn. Đến tháng 2 năm 1906, thì tỉnh Phù Liễn đổi thành tỉnh Kiến An. Cái tên Kiến An được lấy hai từ đầu của Kiến Thụy và An Lão, chứ không liên quan gì với niên hiệu Kiến An của Hán Hiến Đế, nhà Đông Hán (Trung Quốc), hay niên hiệu của Đoàn Chính Minh, Hoàng đế Đại Lý quốc.  Tới cuối năm 1952, thì huyện Vĩnh Bảo được cắt từ tỉnh Hải Dương về tỉnh Kiến An. Ngày 20 tháng 10 năm 1962 thì tỉnh Kiến An và thành phố (nội đô) Hải Phòng hợp nhất. Tới năm 1956 được trung ương bổ sung thêm huyện đảo Cát Hải, phố Cát Bà và năm 1957 được bổ sung đảo Bạch Long Vỹ từ Quảng Ninh…  

       Tất cả các tỉnh, thành trên thế giới đều có ngày thành lập, nhưng tại Việt Nam, đại đa số các địa phương chỉ lấy ngày giải phóng tỉnh, thành của mình làm ngày kỷ niệm. Và ngày 11 tháng 09 năm 1887 là ngày thành lập tỉnh Hải Phòng. Còn ngày 13 tháng 05 năm 1955 là sinh nhật lần thứ 464 của Danh nhân Văn hóa Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, đồng thời là ngày những người lính Pháp cuối cùng trên chiếc tàu Đirin-Bóc-đô rút khỏi nội đô Hải Phòng và được địa phương vinh danh là ngày “Giải phóng Hải Phòng”. Còn những người Pháp cuối cùng rút khỏi tỉnh Kiến An vào ngày 15 tháng 5 năm 1955, còn người Pháp cuối cùng rút khỏi quần đảo Cát Bà (Hải Phòng) vào ngày 16 tháng 05 năm 1955.

NGỌC TÔ