Chạm vào Mường

54 dân tộc anh em là 54 đặc trưng văn hóa độc đáo và riêng biệt. Mỗi tộc người như kiểu dáng của một bông hoa đẹp, làm nên sự tuyệt vời của vườn hoa rực rỡ sắc màu văn hóa Việt Nam. Nhạc sỹ Văn Dung đã chẳng từng viết “mỗi loài hoa một miền quê xa, đã về đây ngạt ngào hương bay” (bài hát “Những bông hoa trong vườn Bác” đó sao?

Từ những ngày thơ ấu bị ám ảnh bởi vẻ đẹp là lạ của tiểu thuyết “Hoa hậu xứ Mường” (Phượng Vũ), đến năm 1980 lần đầu tiên mở toang tri thức thọ giáo việc sưu tầm văn hóa dân gian với Giáo sư Tô Vũ, cho tới lúc lẽo đẽo cắp tráp theo chân các giáo sư Trần Quốc Vượng và Tô Ngọc Thanh hơn 20 năm qua, được các nhà khoa học đầu ngành đáng kính nhất dạy bảo, tôi đã nhặt chặt được vào bị cho mình nhiều kiến thức quý báu và nhất là sự trân trọng đến tuyệt đối Di sản Văn Hóa của cha ông. Trong suốt những tháng năm đẹp đẽ ấy, tôi có những người bạn Mường đáng yêu. Từ thuở ấu thơ là hai chị em Phong, Vân con gái cụ Đinh Công Niết – dòng dõi quan Lang Mường đi theo cách mạng về Hà Nội; hoặc ngay ở Buôn Ma Thuột, tiếp xúc với chị em làng Mường ở xã Hòa Thắng, nữ Tiến sỹ Lương Thanh Sơn – giám đốc Bảo tàng; cậu học trò ca sỹ Cao Viết Đạt, luôn đau đáu với quê Mường, … cũng lõm bõm nhặt được đôi chút về văn hóa độc đáo của người Mường. Nhất là theo thông tin từ giới khoa học, người Mường là gốc của người Việt (Việt – Mường), khiến thêm tò mò và yêu mến xứ Mường. Nhưng phải đến chuyến đi tháng 10 năm con Ngựa của Hội nhà Văn Việt Nam dành cho các nhà văn Tây Nguyên, mới thật sự chạm được vào hồn cốt của văn hóa Mường. Điều mà không dễ ai cũng có dịp được vinh hạnh ấy.

Hai từ “cửa voóng” đã biết khi đọc truyện của Hà Cẩm Anh, Lưu Xuân Lý…nhưng phải đến khi các bạn Hội VHNT Hòa Bình mời thưởng thức ẩm thực đủ món thịt trâu tại một nhà hàng dày đặc những khóm tre xanh mát, mới được dạy rằng “Phụ nữ không được ngồi bên cửa voóng ”. Tiếp đó là ba địa chỉ: bản cổ Giang Mỗ, Không gian văn hóa và Bảo tàng Di sản văn hóa Mường, đã mở toang ra những cánh cửa chất ngồn ngộn bao điều đẹp đẽ chưa từng biết tới. Cho dẫu bên cạnh những nếp nhà sàn tranh tre nứa lá nguyên sơ của ba tầng lớp nhà Lang, nhà ậu, nhà nóc ở khu Bảo tồn không gian văn hóa, đã có sự hiện diện rất mới mẻ của những ngôi nhà sàn cột ximăng (tuy vẫn giữ sàn & vách nứa) tại bản cổ Giang Mỗ. Nhưng bóng chiều bảng lảng sương vẫn khiến cả bản toát lên vẻ đẹp cổ tích từ những căn nhà sàn nho nhỏ mái lá, án ngữ theo triền một con suối cũng be bé và theo dọc hai bên con đường mòn quanh co đã được bê tông hóa mỗi lúc một lên cao dần tới tận đỉnh đồi xanh rợp bóng cây. Thật thú vị khi đến thế kỷ XXI còn được ngắm những người phụ nữ xênh xang váy áo ngồi thêu may bên hiên nhà sàn, nghe nhịp chày thong thả thậm thịch giã vào cối đá theo dòng chảy của máng nước, ngắm bầy lợn bản ụt ịt trong vườn, nghe tiếng róc rách của dòng nước dẫn từ trên núi cao về bể, vào ao cá, hít sâu tận đáy lồng ngực hương thơm rơm, hương lúa mới thoảng thoang từ cánh đồng đầy những gốc rạ vàng ươm bao quanh bản. Giữa khung cảnh hoang dã như thời xa xưa ấy, sẽ ngạc nhiên hơn khi được chứng kiến chiếc máy thái rau và chuối bên cạnh nồi cám heo sôi sùng sục, cũng như băng ca nhạc tiếng miền Nam phát ra từ một căn nhà đang xây dựng. Ấy vậy mà  cảm giác bình yên và tĩnh tại đến khó tưởng giữa nhịp đời cuồn cuộn của thời hiện tại vẫn lan tỏa đầy tâm trí.

Trong căn nhà được xếp là cổ nhất bản (theo chủ nhà đã qua ba đời, nghĩa là gần 100 năm), tuy đơn sơ nhưng thấm đẫm hồn cốt Mường trong từng tấm ván, trong đống chăn đệm bông lau chất đầy nơi góc sàn, từ chiếc nôi mây lên nước nâu bóng đung đưa đứa cháu ngoại; chủ nhà đếm từng tấm giạt nứa bạc theo thời gian mà rằng : nếu nhà Lang có người chết, sẽ được đặt ngang 6 vạt (quan tài lớn), từ nhà ậu trở xuống nhà nóc chỉ được đặt dọc hai vạt (quan tài nhỏ) mà thôi. Nhìn xa xăm qua cửa voóng, anh kể tiếp: “Cửa sổ cũng có tên đấy. Người Mường đặt tên tính từ cửa sổ đầu tiên là voóng toong, voóng hai, voóng khựa, voóng coong, voóng tốt, voóng lèo. Mỗi voóng lại liên quan đến việc thờ cúng. Thờ cúng tổ tiên thì ở ỏ voóng toong. Còn để cầu nguyện cho con trâu bò thì cúng ở voóng lèo. Cúng các cụ già đến tuổi gần quá cố làm vía thì cúng ở voóng khựa, còn các cháu mới sinh cúng mụ ở voóng coong. 

Con gái Mường làm đệm gối từ thuở ngực chũm cau. Sau này cưới, nhà trai nộp bao nhiêu đệm gối, nhà gái cũng phải trả lại bấy nhiêu (hồi trước mình những tưởng chỉ có con gái phải nộp chăn đệm thôi, hóa ra hai bên bình đẳng). Nếu nhà trai có người già, cô dâu sẽ phải biếu bộ gối mây cái nằm, cái dựa nữa.

Ông nhà em xưa cũng là ậu đấy. Nhưng đến đời chúng em thì xuống lắm rồi. Thì các anh chị cứ tính xem: nhà chỉ có sáu sào ruộng, nhường lại bốn sào cho tỉnh làm khu tượng đài kia kìa, được đền bù 80 triệu. Số tiền đó không đủ lo cho con rể xuất khẩu lao động, nhưng nhà 6 miệng ăn, tính cả thằng bé thiểu năng kia nữa, làm gì còn đất mà gieo cấy, vẫn đành phải chạy cho con đi Đài Loan thôi… Chẳng biết sau này rồi ra sao…” Ngậm ngùi lặng đi đôi chút, rồi vị chủ nhà lịch lãm lại vui ngay lên“ Cả bản bây giờ đều hiểu cần gìn giữ văn hóa truyền thống để làm du lịch rồi đấy. Không biết các bác lên, nhà nhà đi rừng cả, chẳng kịp tụ tập mà  múa hát đón bạn xa. Thôi, em mời các bác chén rượu gạo nhà nấu. Uống chỏng khun nhá” (có nghĩa là cạn rồi dốc ngược ly lên đấy).

Chiều sà xuống quá núi, mây đã vương màu xam xám mà còn mấy nơi phải ghé, tôi mua vội cả 3 mảnh thổ cẩm nhỏ bằng bàn tay của một bà cụ người Dao dáng nhỏ thó, mà mắt cay xè vì…thương không biết nói làm sao cho hết khi liên tưởng tới những người bà, người mẹ Tây Nguyên dệt thổ cẩm quê tôi.

Chưa nguôi cảm xúc ngổn ngang giữa mới và cũ ở Giang Mỗ, tò mò với những trang phục, phong tục tang ma, cưới hỏi rất thú vị của người Mường tại phòng trưng bày của Khu bảo tồn không gian văn hóa, bỗng rơi ngay vào nỗi nghẹn đến ngộp thở trước ngôi nhà Lang hơn trăm tuổi bị cháy rụi. Chỉ với tình yêu gần như … “điên rồ” của một họa sỹ Hà Nội với văn hóa Mường, nào có biết tới những thủ tục đăng ký rườm rà cần có của một địa chỉ văn hóa lẫn hiện vật bảo tồn, mà giờ đây Hiếu Mường không thể kiện được những kẻ làm cháy rồi bỏ chạy. Ngôi nhà Lang với những thân cột, xà ngang đen thui nhọn hoắt, ngay bên cạnh giá sắp đặt hàng ngàn chiếc dép họa sỹ Nguyễn Thị Tuyết Mai thu thập ở miền Trung 3 năm qua, sau những cơn bão, găm vào bóng chiều một nỗi đau xé ngực. Mọi người im lặng chìm vào suy tưởng, mãi cho tới khi xe vòng một cách điệu nghệ lên con dốc nhỏ, quanh co, khá cao, để vào Bảo tàng Di sản văn hóa mới ồ lên như bừng tỉnh.

Là người Mường, vốn là một cán bộ văn hóa được học hành có bài bản, đắng đót với sự mất còn của chính mình, bỏ công của hơn 30 năm qua để thu thập hàng ngàn hiện vật, tự xây dựng nên những căn nhà gỗ mô phỏng lại nguyên bản không gian ở của người Mường. Mời chúng tôi mỗi người một chén rượu Tiên tự ủ bằng quả rừng, ông Bình thong thả khoe với niềm tâm đắc hiện rõ trong ánh mắt & giọng nói: đây là chiếc trống đồng sẽ gióng lên mấy hồi thúc giục lẫn chiếc thớt gỗ đường kính 1m, minh chứng cho cỗ lớn nhà Lang, mỗi khi có việc. Chiếc thạp sứ nhà Lê, bộ đồ thờ, những đồ gốm, chăn đệm ngủ của vị Lang chủ…Thú vị  nhất là đến đây mới biết: người Mường cũng giống như người Tây Nguyên, gọi bộ nhạc cụ tự thân vang bằng đồng của mình là chiêng (một dàn 12 chiếc), chứ không phải gọi là “ cồng”. Tên gọi “ cồng Mường” là không chính xác, chỉ từ sự áp đặt của các nhà nghiên cứu miền xuôi mà ra (minh chứng bằng câu thành ngữ Việt “ lệnh ông không bằng cồng bà” nhé).Thế đấy!

Các bạn ở Hội VHNT Hòa Bình, dù người Mường hay không là Mường, đều rất tự hào cả về những địa chỉ văn hóa lẫn ẩm thực đã giới thiệu với chúng tôi. Niềm tự hào rất chân thật ngay trong mỗi tâm hồn. Cũng phải, bởi với tôi, chỉ ba địa chỉ ấy thôi, đã cho phép lần đầu tiên được “chạm vào Mường” một cách dễ thẩm thấu đến như vậy. Đó là còn chưa kịp đưa nhau đến khu mộ đá của Lang Mường ở Đống Thếch nhá. Nhưng hy vọng để chừa ra mà còn có lần sau chứ các bạn nhỉ!

Mới vài dòng và vài ảnh đưa lên fecebook kể về chuyến đi, đã có người nhắn hỏi “ Ê đê mình có ai làm thế chưa cô?” Có đấy, cố NSND Y Moan. Nếu còn trên dương thế, Moan sẽ tiếp tục niềm đam mê của mình, để hoàn thiện một bảo tàng mini những giá trị tuyệt vời của văn hóa vật thể Ê Đê. Hay chị H’Len ở buôn Kó Dhông, căn nhà sàn nhỏ bé, nằm giữa một vườn hoa, đẹp như trong truyện cổ tích (nơi mà các bạn sinh viên Nhật Bản đến rồi không muốn ra về). Và chắc sẽ còn đâu đấy mà mình chưa biết đến chăng, những người Tây Nguyên yêu quý giá trị văn hóa của chính tộc người mình, làm như các bạn Mường Hòa Bình đã làm… 
Theo hoinhavanvn