NẾU KHÔNG DÙNG NGƯỜI TÀI LÀ MỘT THIỆT THÒI LỚN

Nhận Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội 2022 ở tuổi 82 hôm 6-10, đạo diễn Trần Văn Thủy nghẹn ngào xúc động, niềm xúc động của người nghệ sĩ đã trải một cuộc đời thăng trầm cùng những gập ghềnh thời cuộc hiếm nhà làm phim Việt Nam nào từng chịu.

Trong cuộc trò chuyện với Tuổi Trẻ, đạo diễn Trần Văn Thủy nhiều lần chực rơi nước mắt khi kể về những câu chuyện trong hành trình làm nghề của ông.
 

* Thưa ông, bộ phim Hà Nội trong mắt ai giúp ông giành Giải thưởng lớn - Vì tình yêu Hà Nội năm nay hình như ngày ấy ông đã làm mà chẳng chủ tính gì, thậm chí ông đã bắt đầu khá... vu vơ?

- Bộ phim đã khiến tôi mang cái "án" mấy năm trời ngày đó kèm theo những chật vật không kể xiết từ cái "án" đó, nhưng quả thực tôi đã làm bộ phim rất tình cờ, không có chủ đích từ trước.

Năm 1980, tôi làm phim Phản bội về chiến tranh biên giới Việt - Trung sau thời gian đi du học Liên Xô trở về.

Bộ phim ngay lập tức nổi tiếng, gây choáng váng cho giới làm phim. Thành công quá lớn của bộ phim khiến tôi bị áp lực và một năm sau đó tôi không làm gì.

Năm 1982, tôi nói với lãnh đạo Hãng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương nơi tôi công tác là có kịch bản nào cho tôi làm đại đi và ông ấy đưa cho tôi kịch bản phim Hà Nội năm cửa ô của Đào Trọng Khánh.

Kịch bản ngợi ca vẻ đẹp thanh lịch của đất của người Hà Nội nhưng đầu những năm 1980, Hà Nội khó khăn, phố xá không thể đi tìm cái đẹp về hình thức đó mà quay. Tôi nghĩ chi bằng kể cái đẹp về tinh thần, thông qua những câu chuyện tiền nhân để lại.

Tôi lục tìm vào các thư viện, đọc sách hàng tháng trời, thích thú với nhiều kiến thức thu được, say sưa tới mức tôi quên mất mục đích đọc sách là để làm phim chứ không phải đọc chỉ để thu lượm tri thức.

Nhưng nếu nói trực diện về đạo đức của những người cầm quyền đương thời, hay cách thức trị nước yên dân thế nào thì không được.

- Nếu để ý bạn sẽ thấy bộ phim ấy đã được bắt đầu rất vu vơ, lan man nhưng tôi phải làm thế để từ từ dẫn vào những bài học trị nước yên dân của tiền nhân để lại cho con người đương thời.

Tôi kể chuyện Trần Hưng Đạo dạy "khoan sức dân để tìm kế sâu gốc bền rễ là thượng sách giữ nước"; Nguyễn Trãi dạy: Trời không che riêng ai, đất không chở riêng ai...

Chở thuyền là dân mà lật thuyền cũng là dân... Hay câu chuyện Tô Hiến Thành tuyển dụng người tài vào việc cầm cân nảy mực của đất nước. Tôi cũng kể chuyện vua Quang Trung lên điện yết kiến vua Lê Cảnh Hưng, gặp bề tôi Vương Đình Pháp nhắc giữ phép nước lên điện không được mang gươm.

Mặc dù lúc đó Quang Trung đầy uy quyền, dũng mãnh, vua Lê Cảnh Hưng chỉ còn là ông vua già không có quyền lực gì nhưng Quang Trung đã cởi kiếm trao cho Vương Đình Pháp. Sau mỗi câu chuyện của một nhân vật lịch sử tôi đều có một câu bình.

Ở đây tôi bình: "Trong mắt Quang Trung lúc bấy giờ quốc gia chỉ có thể trường tồn và hưng thịnh khi kẻ thường dân dám nói với bề trên điều ngay thẳng và người có quyền uy phải biết nghe kẻ dưới mình điều phải trái".

Hà Nội lúc ấy người ăn mày nhiều, nằm cả ở vườn hoa Cửa Nam chính là nơi xưa vua Lê Thánh Tông vào thế kỷ 15 đã dựng đình Quảng Văn trong đặt trống Đăng Văn để dân chúng có điều gì oan khuất thì đến đánh ba hồi trống, nội quan ra nhận đơn và nhà vua sẽ xét xử.

Tôi kể chuyện trống Đăng Văn thời Lê và thêm lời bình: "Có sử gia góp rằng vào thời hậu Trần hoặc Lê Mạt mà đặt trống Đăng Văn ở đây thì dân chúng xung quanh sẽ phải đinh tai nhức óc". Họ hỏi tôi Lê Mạt là Lê Mạt nào?

Thế mà tôi vẫn bị quy bằng ngần này tội: Bộ phim này chắc chắn là của thế lực thù địch xúi bẩy. Hai, đây là bộ phim dạy Đảng cầm quyền. Ba, đây là một bộ phim không đi theo đường lối của Đảng mà gieo rắc vào quần chúng những hoài nghi bi quan và tiêu cực.

Những lời này được ghi trong văn bản của Đại hội Hội Điện ảnh lần thứ 2 diễn ra ngày 20-10- 1983. Không biết vì lý do gì mà văn bản này rơi vào tay Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Phạm Văn Đồng trước đại hội nên ông đã yêu cầu cho ông xem phim.

* Và chính ông Phạm Văn Đồng đã cứu ông và bộ phim phải không?

- Tôi biết ơn ông Đồng. Trong lúc bị quy kết nặng nề như vậy thì ông đã lệnh cho hãng phim phải mang bộ phim lên cho ông trực tiếp xem.

Tôi còn nhớ như in buổi chiều 18-10-1983 ấy, xem xong ông hỏi: "Những ai đã xem bộ phim này và họ đã nói những gì?".

Tôi đã trả lời rằng: "Thưa bác, bác hỏi câu đó cháu rất khó trả lời. Cháu chỉ có thể nói rằng người ủng hộ bộ phim rất đông nhưng họ không có quyền gì. Còn người phê phán bộ phim rất ít nhưng là những người có quyền".

Ý kiến thứ hai là ông chỉ đạo cho chiếu ngay lập tức bộ phim này, càng rộng càng tốt cho nhân dân xem, tất cả nhân dân xa gần đều phải được xem bộ phim này. Ông Đồng đã từng ôm tôi giống như ông từng ôm Đặng Thái Sơn khi vừa về nước sau chiến thắng giải nhất cuộc thi Chopin năm 1980.

Ông nói với tôi: "Nếu có gì khó khăn cháu phải tìm mọi cách gặp bác. Bác không chủ động được thì cháu phải chủ động tìm mọi cách mà gặp bác".

Ông còn tiếp tục theo dõi nâng đỡ tôi cho tới khi ông mất. Năm 1992, bằng lá thư của học giả Hoàng Xuân Hãn, ông biết được khó khăn của tôi lúc đó, đã cho người đến gọi tôi đến gặp ông. Lúc ấy mắt ông đã lòa, vậy mà ông vẫn quan tâm, hỏi han và tháo gỡ cho tôi chuyện người ta không cho tôi đi dự Liên hoan phim ở Nhật Bản khi tôi được mời. Lúc ấy nghe ông nói xong tôi khóc.

* Nghệ sĩ Việt Nam ông ngưỡng mộ ai không?

- Phạm Duy. Phạm Duy thực sự là một nghệ sĩ lớn thấm đẫm văn hóa xứ sở đồng thời mở rộng kiến văn ra thế giới. Ngoại ngữ của ông rất giỏi. Những bài hát nước ngoài do ông chuyển ngữ thì đến nay vẫn không ai có thể vượt qua ông.

Ông là một nghệ sĩ với tâm hồn tự do. Ông ấy sống ở nước ngoài.

Còn tôi tuyệt đối không bao giờ có ý định sống ở nước ngoài, không bao giờ sống được ở nước ngoài, dù tôi từng sống ở châu Âu cả năm trời và ở Mỹ sáu tháng để tìm hiểu về cộng đồng người Việt ở những nơi đó.

- Người ta có hoa tay, hoa chân, riêng tôi có "hoa mồm". Thời tôi nói chuyện ở Mỹ, bà con người Việt bên đó không hiếm những người rất cực đoan đã không ít lần làm khó tôi nhưng cuối cùng tôi đều thoát hiểm, câu trả lời luôn được mọi người vỗ tay rầm rộ.

* Nói về đất nước hôm nay, điều gì khiến ông trăn trở?

- Nhiều chuyện, nhưng tôi nghĩ nhiều tới việc đất nước chưa sử dụng được nhiều người tài. Từ Đặng Thái Sơn, Ngô Bảo Châu và mới đây là các nhà vô địch cuộc thi Đường lên đỉnh Olympia đều không về nước làm việc.