CỰU HOÀNG NAPOLÉON TRĂM NĂM HỒNG LỆ

CỰU HOÀNG NAPOLÉON TRĂM NĂM HỒNG LỆ

Bút ký của KHIẾU QUANG BẢO

      Khởi thủy, tôi bị Napoléon Bonaparte ám ảnh bởi những câu ông viết về tình yêu và đàn bà, mà các nhà nghiên cứu ông liệt vào hàng “danh ngôn”:

      - “Sóng mắt người đàn bà đẹp bao giờ cũng có tác dụng như một ly rượu mạnh mà người đàn ông chỉ là một tên bợm rượu”.

      - “Trong chuyện yêu thương không bao giờ đầy đủ cũng như không có lúc nào thừa. Dù viết cho nhau bằng nghìn, bằng vạn lá thư cũng không bao giờ vơi được nỗi niềm thương nhớ đang chất chứa trong lòng”.

      - “Ngọn lửa tình không bao giờ tàn trong những chiếc lò làm bằng tim bằng máu”.

      Rồi đến một chuyện nữa về ông còn dữ dội hơn. Trong một bữa tiệc khoản đãi quần thần khi quân đội của ông đánh tan quân Áo buộc vua Francis I phải cầu hòa và gả Công chúa Marie Louie cho ông, một cận thần tâu: “- Thưa Hoàng đế! Nếu thần có được một người đàn bà đẹp như Hoàng hậu Josephine, hẳn thần không bao giờ tơ tưởng tới một người đàn bà nào khác!” Napoléon nhếch mép cười: “- Bữa tối nay ngươi thích món nào nhất?” “- Thưa, chim quay ạ!” Hoàng đế Napoléon gọi đầu bếp: “- Hãy cho gã cận thần yêu dấu này của ta ăn chim quay một tháng đi!” Đến ngày thứ sáu, gã cận thần ấy bò tới sân rồng vái lạy Napoléon như tế sao: “- Xin Hoàng đế gia ân đừng trừng phạt thần nữa. Ngán muốn chết rồi ạ!” Napoléon cười toáng lên: “- Khanh là cánh tay của ta, sao ta lại trừng phạt ngươi. Ta giải thích cho ngươi đấy. Rằng cái gì ngon ăn dài ngày cũng chán ứa!” Tết Tân Mão rồi tôi đến quán café nơi “Làng Café Trung Nguyên” ở thành phố Buôn Ma Thuột, người ta treo một bức chân dung bán thân Hoàng đế Napoléon vẽ bay bướm như một lãng tử, với lời tuyên ngôn viết chạy hai hàng chữ dài phía dưới: “Không có café thì chính trị chỉ còn một nửa”.

      Ôi! Napoléon! Tôi thích cốt cách ông. Quyết tìm hiểu ông. Đọc những gì thiên hạ viết về ông. Càng đọc càng mê. Và tôi đã tới châu Âu vào mùa hè năm 2011, mong chiêm ngưỡng hình ảnh ông dĩ nhiên không chỉ ở Pháp, mà ở toàn châu Âu, từ Ba Lan, Hà Lan, Thụy Sĩ, đến Bỉ, Đức, Áo và dọc nước Ý. Suốt hành trình nơi đâu tôi cũng gặp ảnh hình ông. Nếu không là tranh vẽ trong các bảo tàng hay sảnh lớn các khách sạn sang trọng, thì là những bức tượng đài to cao dựng ngoài trời, ông ung dung ngồi trên lưng ngựa chiến, thường là ở tư thế phi nước đại hai vó trước cất bổng lên trời cao, còn ông tay vung kiếm chĩa về phía trước mặc cho tà áo khoác tung bay trong gió nơi sa trường.

      Kết thúc cuộc du khảo châu Âu ở điểm cuối là thành phốRome, tôi quay lạiParisđể xuất cảnh từ sân bay Charles De Gaulle. Lưu luyến với một nhân vật sống trong huyền thoại, dành nửa ngày tôi tới Điện Invalides, nơi có Lăng mộ Napoléon, để ngưỡng vọng ông lần cuối.

      Trước nhất là ngưỡng vọng Napoléon một thiên tài quân sự.

      Lâm trận, ông dùng bộ óc bén nhậy quan sát địa hình địa thế. Sớm đoán được ý đồ quân địch. Chia cắt lực lượng địch tạo nơi mỏng yếu nhất. Chọn thời điểm đánh trận quyết định. Và ông có thiên tài tâm lý dùng những lời khen kích động lòng tự hào của binh lính. Chính vì thế mà ông đã từ một anh hạ sĩ pháo binh nhanh chóng được Ủy ban Cứu quốc nước Cộng hòa Pháp đặc cách phong ông hàm chuẩn tướng (General de Grigade) với tư cách Đệ nhất Tổng tài (Premier Consul) của nước Cộng hòa khi ông mới có 30 tuổi. Năm năm sau ông trở thành Hoàng đế Pháp (Empereur des Francais). Rồi làm vua cả nước Ý và vua xứ Lombardyvới tên Napoléon đệ nhất vào năm 1804. Trong lễ đăng quang Hoàng đế nước Pháp được tổ chức tại Notre – Dame de Paris (Nhà thờ Đức Bà), thay vì Giáo hoàng Pius VII từ La Mã sang đặt Vương miện, ông lại giật Vương miện từ tay Giáo hoàng tự đội lên đầu.

      Napoléon Bonaparte quyết định tái lập chế độ quân chủ, tự phong làm Hoàng đế nước Pháp với lý lẽ phe Bourbon sẽ không thể trở về nếu sự kế vị của họ Bonaparte được hiến định. Điều quan trọng là Napoléon đã tạo dựng được một đế quốc trải rộng khắp miền tây và miền trung châu Âu. Làm bảo hộ cả “Liên bang Sông Rhein”. Ông đã làm chủ nhân của toàn thể châu Âu trong 16 năm trừ nước Anh (mà ông rất cay cú cho tới khi lâm chung). Ông khéo léo sử dụng những kẻ dưới quyền có khả năng, và tưởng thưởng họ bằng các huy chương, cấp bậc, tài sản và các danh hiệu quý tộc. Điều mà hiếm các hoàng đế khác làm, thì ông làm, đó là trực tiếp điều khiển các trận chiến vĩ đại và rất phức tạp. Nó chứng tỏ không còn gì phải tranh cãi, rằng ông là một thiên tài quân sự, thuộc hàng ngũ vĩ đại bậc nhất trong lịch sử nhân loại. Mà các nhà sử học đánh giá “Ông đã làm thay đổi lịch sử nước Pháp và cả thế giới”.

      Đứng trước bức tranh sơn đầu cỡ lớn hình như là của Antoine  Jean  Gros vẽ Napoléon ngày đăng quang treo trong điện Invalides, tôi bỗng bật cười. Bật cười vì nghịch cảnh với Napoléon Bonaparte can trường tài năng thao lược, là ngọai hình ông lùn và gày. Nhưng người ta lại chứng minh ở đây có sự hiểu lầm về chiều cao của Napoléon. Rằng họ đã căn cứ vào đơn vị đo lường của nước Anh, thay vì của nước Pháp, nó chênh nhau tới 0,17 cm một inch. Thực tế ông có chiều cao 1,686 mét, cao hơn chiều cao trung bình của người Pháp ở thế kỷ XIX. Thêm một lý do hiểu lầm nữa, là Napoléon có biệt hiệu là “Le petit Caporal”, mà nhiều người nghĩ “petit” có nghĩa là nhỏ hoặc lùn. Ông lại thường xuyên bị che khuất bởi lính bảo vệ xung quanh, những người được tuyển chọn phải cao 6 feet trở lên. Thực ra sau khi tốt nghiệp trường quân sự, Napoléon có quân hàm không cao, nên gọi là chàng lùn. Sau này đối với binh lính khi ông chỉ huy ngoài mặt trận, Napoléon thường được gọi bằng một cái tên thân mến là “Viên hạ sĩ nhỏ bé” (The Little Corporal). Và ông cũng thấp hơn các tướng lãnh dưới quyền, cũng như các chính khách ở châu Âu cùng thời.

      Napoléon Bonaparte là con người đầy nghị lực và tham vọng.

      Ông là nhà cai trị xuất chúng. Hiểu rõ lịch sử, luật pháp, khoa học quân sự. Đã đồng thời kiểm soát hệ thống chính trị, chính sách đối ngoại, các công vệc đối nội trong đó có các ngành chủ chốt là tài chính, ngân hàng, giáo dục và báo chí của toàn nước Pháp.

      Napoléon đã nghĩ ra rất nhiều cải cách hữu ích kể cả việc thiết lập một chính quyền trung ương vững mạnh, hữu hiệu. Đã duyệt xét và tổ chức lại hệ thống luật pháp của nước Pháp thành bộ luật hữu lý mang tên “Bộ luật dân sự Napoléon”. Tôi nhớ một lần Giáo sư Hoàng Trinh nói về chủ nghĩa hiện sinh qua cuốn tiểu thuyết “Người thú” của June Verner, trong đó có nói tới Bộ luật Dân sự của nước Pháp có dung lượng “dân sự” đầy đặn nhất thế giới. Chi tiết tới mức “Cây nhà này vươn cành kết trái bên vườn nhà kia thì xử quyền sở hữu cái quả đó ra sao. Và gà nhà này sang ổ nhà kia đẻ thì xử sở hữu quả trứng đó như thế nào?”

      Nhiều công trình cải tiến hành chính của Napoléon vẫn còn tồn tại cho tới ngày nay trong các cơ chế chính quyền của nước Pháp, và ở cả các quốc gia theo ảnh hưởng văn minh Pháp. Các đoàn khách nước ngoài thăm Pháp nghiên cứu tổ chức chính quyền Cộng hòa Pháp, họ ngạc nhiên khi nghe lời giới thiệu mở đầu lại bằng câu: “Thiết chế của chúng tôi được sáng lập bởi Napoléon Bonaparte năm…”

      Napoléon Bonaparte làm việc không biết mệt mỏi, quyết định nhanh chóng, tham vọng không giới hạn. Người ta đánh giá ông là con người của thế kỷ XIX, người con đích thực của Voltaire, là nhà chuyên chế được khai sáng nhất của các nhà độc tài chuyên chế. Ông không tin vào chủ quyền của nhân dân, vào đấu tranh đại nghị, vào các ý muốn của toàn dân.

      Ông đặt tư tưởng vào lý luận (reasoning) hơn là lý trí (reason). Cho rằng các ý muốn dù được khai sáng hay cương quyết đến đâu cũng cần đến sự yểm trợ của lưỡi lê. Napoléon coi thường dư luận và tin rằng ông có thể hướng dẫn dư luận theo ý mình. Vậy mà ông lại được người dân Pháp gọi là vị tướng có tính “dân sự” nhất. Nhưng mãi mãi ông vẫn là một quân nhân.

      Napoléon là nhà chính trị khôn khéo. Mỗi lần thay đổi Hiến pháp theo chiều hướng thiếu dân chủ, ông đều dùng trưng cầu dân ý và kết quả rất có lợi cho Napoléon. Bởi những chính sách kinh tế ông đưa ra có lợi cho dân làm dân không muốn thay đổi thể chế và người đứng đầu.

      Sau 16 năm Đế chế Napoléon đánh đông dẹp bắc đến tận thủ đô nước Nga làm nên một nước Pháp cường thịnh, rồi cũng đến lúc suy tàn trước một liên minh châu Âu Anh – Áo – Nga cùng các đối thủ khác, quyết tâm tiêu diệt ông. Ông buộc phải thoái vị. Và bị lưu đày ở đảo Sainte -Helena. Trước khi lâm chung, ông có di chúc: “Tôi ước muốn nắm xương tàn của tôi nằm bên bờ sôngSeine, ở giữa những người dân Pháp mà tôi rất yêu mến. Tôi chết trước thời hạn, bị giết bởi thể chế hoạt đầu Anh và do các kẻ sát nhân được thuê mướn”. Đến năm 1840 dưới thời vua Louis – Philippe, tro thi hài ông mới được đưa từ đảo Sainte -Helenavề thủ đôParischôn cất ở Điện Invalides.

      Một mình. Giữa trưa hè nắng ong. Mường tượng về Napoléon huyền thoại với những gì tôi đọc được. Điện Invalides là một công trình nổi tiếng của thủ đôParisnước Pháp, được vua Luis XIV cho xây vào cuối thế kỷ XVII, mà mục đích ban đầu là làm bệnh viện cho thương bệnh binh quân đội Hoàng gia. Nó nằm ở quận 7 Paris, nơi tập trung nhiều công trình nổi tiếng như Tháp Eiffel, École Militaire, Bảo tàng Orsay, Bảo tàng Rodin. Mái vòm mạ vàng của điện là điểm nhấn quan trọng nhất trong khung cảnh thành phố.

      Phía nam Invalides là đại lộ Breteuil chạy thẳng đến Quảng trường Breteuil. Bãi cỏ phía bắc điện rộng 32.800 mét vuông kéo dài tới bờ sông Sein, gần cầu Alexandre III. Các dãy nhà của Invalides được xây vuông góc và đối xứng đông – tây, tạo thành 15 sân và vườn nhỏ bên trong. Sân lớn nhất mang tên “Sân Danh Dự” nằm chính giữa. Nhà thờ ở phía nam có đỉnh mái vòm cao 101 mét. Dàn đại phong cầm nhà thờ được xây dựng từ năm 1679 đến năm 1687. Bên trong điện và ở ngoài đặt rải rác những khẩu pháo to giống như những khẩu Thần công từ thời Pháp thuộc còn lại ở Hà Nội.

      Kiến trúc của điện trở thành hình mẫu cho một số công trình nổi tiếng khác như điện Capitol và tòa thị chínhSan Franciscoở Hoa Kỳ. Ngày nay điện Invalides tiếp tục duy trì một phần nhỏ cho chức năng dưỡng đường quân y, phần lớn dành cho bảo tàng vũ khí và lăng quân đội.

      Đây là nơi an nghỉ của Hoàng đế Napoléon Bonaparte cùng nhiều nhân vật nổi tiếng khác như Vauban, Turenne, Napoléon II.

      Cả khối lăng mộ Napoléon nằm sâu dưới huyệt. Mộ dài 4 mét. Rộng 2 mét, cao 4,5 mét, làm bằng một khối đá hoa cương màu đỏ mà Nga hoàng Nicolas tặng. Dưới huyệt có 12 pho tượng đá đứng chầu chung quanh mộ và hình ảnh 12 trận thắng lớn của Hoàng đế Napoléon lúc đương thời.

      Vừa là một nhân vật lịch sử, vừa là một nhân vật huyền thoại, và đôi khi khó lòng tách biệt được hai đặc tính này vì các sự kiện trong cuộc đời Napoléon Bonaparte đã từng, làm bừng sáng trí tưởng tượng của các văn sĩ danh tiếng, các nhà viết kịch có tầm vóc lớn, và các nhà làm phim đa tài, họ là những người đã xây dựng nên những huyền thoại Napoléon.

      Dù yêu hay ghét, người ta cũng phải công nhận và thán phục sức làm việc, kể cả sức đọc và sức viết của Napoléon Bonaparte. Ông mê sách, quý sách, ngốn sách ghê gớm mà ngôn từ ngày nay gọi là “văn hóa đọc” siêu đẳng của Napoléon. Ông say mê lịch sử, khoa học, bi kịch cổ điển, văn học thời La Mã và triết học thế kỷ ánh sáng. Ông đọc đi đọc lại các tác phẩm của nhà văn nhà tư tưởng dân chủ J.J. Rouseau. Ông tìm kiếm tình bạn của những người cầm bút. Lúc cầm quân xâm lược Ai Cập ông đưa theo mình những nhà khoa học tiếng tăm của nước Pháp để nghiên cứu tại chỗ nền văn minh xác ướp.

      Ngày làm việc của Napoléon Bonaparte là: Dậy 6 giờ sáng bất kể mùa đông hay mùa hè. Đọc thư từ, báo chí ngay tại phòng ngủ. Tự rửa mặt cạo râu. Sang phòng làm việc với cách bày biện tiện nghi theo ý mình, cho dù ở nơi thâm cung hay trong chiếc lều vải dựng nơi chiến địa. Ông dùng bữa trưa trong 7 phút. Ăn tối hết 12 phút (trong khi giới quý tộc bữa tối phải dùng tới 1giờ rưỡi). Thời gian còn lại ông chắp tay sau lưng đi tới đi lui trong phòng làm việc (mà một nhà viết sử nổi tiếng ví ông tựa như con sư tử bị nhốt trong lồng sắt) để đọc cho người ghi tốc ký.

      Nhà quân sự lỗi lạc Napoléon viết nhiều, mà lại không phải là tay bút kém. Ông đã cho in “Lịch sử Đảo Corse” quê hương ông, và “Đối thoại tình yêu” mà ông thường day dứt. Riêng phần thư tín, chủ yếu viết gửi cho hai người đẹp: Josephine de Beauhamains (vợ trước), và Công chúa nước Áo Marie Louie (vợ sau) xuất bản thành 32 tập xếp chật một tủ lớn. Chúng ta thì tình thư một bức, Napoléon thì tình thư 32 tập. Ngoài ra còn một số tác phẩm khác như “Thư gửi Buttafucco”, “Mặt nạ tiên tri”, “Bá tước d’Essex”, “Bữa ăn tối của Beaucaire”.

      Văn của Napoléon Bonaparte không tồi. Nhiều người uy tín trong lịch sử văn học Pháp như tiểu thuyết gia Steldahal (Tác giả Đỏ và Đen), nhà phê bình văn học Sainte - Beuve vốn là người nghiêm túc, nhà báo nhà văn và chính khách Thiers từng ngồi ghế Thủ tướng Pháp, đều đánh giá cao văn chương của Hoàng đế Napoléon và tôn ông là nhà văn lỗi lạc.

      Đã hơn 180 năm mà những gì thuộc về Napoléon Bonaparte ngày càng trở nên đắt giá. Thủ tướng Italia đương nhiệm Silvio Berlusconi bày tỏ lòng ngưỡng mộ rất lớn của mình với Hoàng đế Napoléon, nên đã mua một chiếc giường của Napoléon để được trải mình trên chiếc giường này. Thương gia đồ cổ Annamaria Quatrini nói: “Nó rất đẹp, và tôi hy vọng Thủ tướng Berlusconi có những giấc mơ ngọt ngào khi nằm trên đó!” Bà chỉ còn lăn tăn một thắc mắc nhỏ, rằng tại sao Thủ tướng Berlusconi lại yêu cầu bà cần bảo thợ sửa cho chiếc giường rộng thêm ra?

      Một bức thư tình của Napoléon gửi người đẹp Josephine de Beauharnais khi mà ông còn đang yêu chưa lấy làm vợ, đã được bán đấu giá tại London với số tiền kỷ lục lên tới 556.000 USD, cao gấp 5 lần dự đoán. Trong bức thư ấy có câu: “Anh gửi em ba nụ hôn, một lên trái tim, một lên đôi môi, và một lên đôi mắt em”.

      Napoléon qua đời trên một hòn đảo cách xa nước Úc tới hơn 13.000 ki-lô-mét. Chẳng biết bằng cách nào mà một số sợi tóc của ông lại tới được cái xứ sở chuột túi này. Qua một bức thư của một người tự xưng là Ned Todd, công dân Scolland, nói rằng một phụ nữ đã đưa cho ông. Anh trai của người phụ nữ ấy – Thiếu tá William Crockat – người túc trực bên giường của Napoléon khi ông qua đời, đã làm việc này. Những sợi tóc màu nâu sáng.

      Lại có một nhóm tóc khác hơn chục sợi cắt trên đầu Hoàng đế Napoléon ngay sau khi ông qua đời đã được bán đấu giá hơn 13.000 USD tại một phiên đấu giá ở New Zeland. Nhật ký của Ibbetson - viên sĩ quan kiêm họa sĩ người Anh từng phục vụ Napoléon khi ông bị Anh giam giữ ở đảo Sainte -  Helena, đã được hậu duệ viên sĩ quan bán đấu giá 6.600 USD. Nhật ký ấy mô tả cuộc trò chuyện giữa Ibbetson với Napoléon, rằng ông ấy vẫn nuôi tham vọng đánh chiếm nước Anh. Ngay như một bức họa vẽ Napoléon phút lâm chung bằng màu nước cũng được bán với giá 14.000 USD.

      Khi thông tin một cuốn tiểu thuyết lãng mạn đầu tay và cũng là cuối cùng được coi là đắt giá nhất của Napoléon Bonaparte đang được xuất bản tại Londonvới nhan đề “Clisson et Eugénic” tung lên mạng, thì cư dân mạng xôn xao háo hức ngày đêm mong sớm được đọc nó. Đó là một chuyện tình bất hạnh. Mà người ta đồ rằng là tự truyện.

      Người ta cũng đồ rằng Hoàng đế Napoléon rất bất hạnh chốn phòng the. Tầm vóc thấp bé lại nhỏ con. Tuy có bản lĩnh phi thường, sức khỏe tốt, xông pha trận mạc, là vị tướng thiên tài ngời sáng đấy. Mà hình như lại kém cỏi “cái khoản ấy” của đàn ông. Tạo hóa trớ trêu vậy sao? Khổ nỗi thời ấy chưa có người Mỹ phát minh ra Viagra, bởi khi ấy người Mỹ mới bắt đầu lập quốc. Làm tội bao người đẹp được chàng hết lòng yêu quý, các nàng thì chung thủy với đấng quân vương đầy quyền uy, song mỗi lần từ giã nơi triều chính để lui về chốn phòng the, thì các bên hữu quan đều cảm thấy mình là người bất hạnh. Đối với một người hùng chọc trời khuấy nước, chuyện vặt này ám ảnh suốt cuộc đời Napoléon không tài nào rũ bỏ nổi.

      Những liệt truyện trên đây chẳng qua là miệng lưỡi thế gian thôi.

      Từ khi Napoléon Bonaparte mất và an táng ở hòn đảo lưu đầy năm 1821, thế giới không ngừng tranh luận mọi chuyện về ông. Tính ra từ bấy đến nay hơn 180 năm, mới có trên 6 vạn 6 nghìn ngày, thế mà có gần 8 vạn cuốn sách khác nhau viết về Napoléon. Người ta tính đổ đồng một tháng in ra 37 đầu sách, bằng hoạt động của một nhà xuất bản có máu mặt ở ViệtNam.

      Vậy thì còn có vấn đề gì mà chẳng được thiên hạ xăm soi bàn luận?

      Napoléon Bonaparte là người yêu nước hay chỉ là một tay phiêu lưu?

      Là người tiếm quyền hay là người xây dựng chế độ pháp trị?

      Là người reo rắc ánh sáng hay là tên phản động muốn quay ngược bánh xe lịch sử?

      Ông ta đã nâng cao hay hạ thấp nước Pháp?

      Tranh luận từ quốc gia đại sự cho đến chuyện riêng tư của con người, thậm chí đến cái chết của ông, chết bình thường (tuổi 53) hay bị đầu độc?

      Người ta khai quật xác ông lên, lấy mấy sợi tóc của người quá cố mang về chẻ làm tư để đo độ thủy ngân tích tụ trong đó.

      Nhưng cho đến đầu thế kỷ XXI, thế kỷ của kinh tế trí thức này, các nhà trí thức lừng danh từ Âu tới Mỹ vẫn chưa sao nhất trí được với nhau. Xem ra sẽ còn cãi lộn dài dài.

      Gần đây nhất Nhật báo Liberation lại đăng bài của Renaud Lecadre về một bức phù điêu nhằm chọc ghẹo Bảo tàng Quân đội, tiết lộ bức phù điêu Lễ táng Napoléon ở Bảo tàng Quân đội trong điện Invalides không phải là Napoléon, mà là đầu bếp của Hoàng đế. Theo nhà sử học Bruno Roy Henri, gương mặt bức phù điêu không thể hiện gương mặt của Hoàng đế. Bức phù điêu thực sự được trưng bày ở Royal United Museum Service Institution (RUMSI) ởLondon từ 1947 – 1973. Sau đó nó biến mất. Năm 2004 nó xuất hiện trở lại trong buổi đấu giá tạiNew York của nhà Christies và một người giấu tên đã mua được. Cũng theo Bruno Roy Heri, thì bức tranh Napoléon trên tàu Bellerophon do họa sĩ Anh Charles Lock Eastlake vẽ năm 1815, trên má trái của Hoàng đế có một vết sẹo. Bức phù điêu tại RUMSI cũng có vết sẹo này, trong khi bức phù điêu tại điện Invalides thì không.

      Bruno Roy Henri cho rằng về mặt hình thái học, bức phù điêu Lễ táng của Napoléon được sáng tác bởi bác sĩ Antomarchi đang trưng bày tại Điện Invalides là không chấp nhận được. Napoléon có xương hàm khỏe, đầu to và ngắn. Bức phù điêu này không có những chi tiết ấy, nên có thể là một nhân vật khác. Tuy nhiên chưa có phản ứng gì từ Bảo tàng Quân đội Điện Invalides về bài báo của Renaud Lecadre đăng trên tờ Liberation.

      Có một điều mà người dân Pháp cũng như người dân châu Âu cho tới bây giờ, Cựu hoàng Napoléon Bonaparte vẫn sống trong tâm trí họ như một nhân vật của truyền kỳ dã sử, mặc dù ông là một nhân vật lịch sử thời cận đại. Trăm năm hồng lệ. Những giai đoạn nổi bật nhất của cuộc đời Napoléon Bonaparte đã là nguồn cảm hứng bất tận cho các họa sĩ và điêu khắc gia châu Âu sáng tạo nên một kho tàng nghệ thuật về ảnh hình ông lưu truyền cho tới ngày nay và mãi mai sau, hiếm có một nhân vật lịch sử nào có được. Vào lúc này, viết về ông, tôi cũng là kẻ dự phần.

                                                                                                   KQB